Cây Saboche
Kỹ thuáºt trồng cây xa bô
Kỹ thuáºt trồng cây Xa bô (Manilkara zapota, Linn.)
DÆ°Æ¡ng Minh, Võ Thanh Hoàng, Lê Thanh Phong - Khoa Trồng Trá»t Äại há»c Cần ThÆ¡
I. GIỚI THIỆU
Xa - bô (Manilkara zapota, Linn. Van Royen hay Achras zopota Linn), hay hồng xiêm, là loài cây ăn trái quen thuá»™c của vùng nhiệt Ä‘á»›i và bán nhiệt Ä‘á»›i. Xa - bô dá»… trồng, có thể trồng kể cả vùng đất bị nhiá»…m mặn ven biển hoặc các vùng tÆ°Æ¡ng đối khô hạn nhá» hệ thống rá»… ăn khá sâu). Cây Xa - bô có mùa cho trái khá dài trong năm (từ tháng 12 đến tháng 6 dl), năng suất khá cao (20 - 40 t/ha từ năm thứ 7), cây mau cho trái (cây chiết cho trái từ năm thứ 3), nên nó dá»… mang lại lợi tức cho những vùng nhiá»…m mặn hay khô hạn, Ä‘iêu kiện canh tác thÆ°á»ng gáºp khó khăn và có thể cho lợi tức gấp 5 - 10 lần lúa.
Trái Xa - bô dùng ăn tÆ°Æ¡i bay chế biến làm kem, mứt, nÆ°á»›c trái cây..., nhá»±a cây (latex) dùng làm nguyên liệu để chế “chewing gum” và dùng trong lãnh vá»±c nha khoa. Gá»— thân xa - bô được dùng Ä‘óng bàn ghế (nhá» có vân đẹp), đồ trang trí, váºt liệu xây dá»±ng và các chân móng cầu chịu mặn. Hạt khô xay nhuyá»…n (chứa saponin, querce-tin và 23% dầu) được dùng trị sán lãi và có tính lợi tiểu.
Trong trái xa - bô có chứa má»™t lượng dưỡng chất Ä‘áng kể gồm: carbohydrates (24,1%), protein (0,5%), lipid (0,9%), khoáng (0,4%), canxi (32 mg%), lân (9 mg%), kali (198 mg%), sinh tố A (85 IU%), sinh tố C (26 - 103 mg%)... (Intengan, C.L & al, 1968; Ylagan, M.M., 1961).
II. ÄẶC TÍNH THá»°C VẬT
Xa - bô có nguồn gốc ở Trung Mỹ, má»c từ Mexico đến West Indies, và hiện được trồng rá»™ng rãi tại Nam Mỹ, Mauritius, Indonesia, ấn Äá»™, Philippines, Việt Nam và các nÆ¡i khác thuá»™c nhiệt Ä‘á»›i thấp. Tại Trung Mỹ, xa - bô được trồng rất nhiá»u, nhÆ°ng chủ yếu để lấy nhá»±a (gum).
Xa - bô thuá»™c há» Sapotaoeae, tên khoa há»c Manilkala zopota, Linn. Van Royen (tên cÅ© Achras zapota, Linn.). Há» này có loài Manilkara kauki (Linn) Dub. cÅ©ng cho trái ăn rất ngon. Từ Xa - bô bắt nguồn từ tiếng Pháp Sapotille và Sapodilla của tiếng Anh.
1. Thân, lá
Thân xa - bô có nhiá»u nhánh, nhÆ°ng chúng cháºm phát triển. Cây cho lá hầu nhÆ° xanh quanh năm. Thân cao trung bình (10 - 15 m), nhÆ°ng nếu má»c tốt có thể cao đến 20 m. Vá» thân màu nâu sẫm, dày, xù xì. Cây cho tán tròn hay Ä‘a dạng tùy giống. Các giống xa - bô trồng ở đồng bằng sông Cá»u Long (ÄBSCL) thÆ°á»ng cao 3 m, tán rá»™ng l,3 - l,6 m sau 3 năm và cao 6 - 8 m, tán 6 - 8 m sau 10 năm; trên 10 năm cây ít cao thêm nhÆ°ng có tán rá»™ng đến 10 m.
Lá nguyên, dài, dày, bóng, má»c xen và tạo thành chùm ở ngá»n các nhánh nhá». Lá màu vàng nâu khi còn non và xanh sẫm khi già. Kích thÆ°á»›c lá từ (3,5 - 15,0 cm) ( (1,5 - 7,0 cm), vá»›i cuống ngắn (1,0 - 3,5 cm). Lá xa - bô xiêm có kích thÆ°á»›c (10 - 14 cm) ( (3,5 - l5,2 cm) vá»›i cuống dài 1,0 - 1,7 cm.
2. Hoa
Hoa xa - bô nhá», trắng, không mùi, có lông tÆ¡ mặt ngoài, dài 6 - 8 cm, Ä‘Æ°á»ng kính khi nở 1,0 - 1,1 cm, cuống mảnh khảnh (dài 1 - 2 cm). Hoa má»c táºp trung hay Ä‘Æ¡n Ä‘á»™c từ nách lá nÆ¡i gần ngá»n nhánh. Hoa có nhiá»u cánh dính liá»n ở Ä‘áy, dạng hình chuông hoặc phình ở Ä‘áy, trắng, chia thành 6 thùy. Bá»™ nhị Ä‘á»±c gồm 6 tiểu nhị cao thấp không Ä‘á»u vá»›i bao phấn màu vàng nâu. Nhụy cái gồm bầu noãn mang vòi nhụy vá»›i nuốm má»c ló bên trên hoa.
Xa - bô chỉ ra hoa ở các nách lá của chồi non trên các nhánh nhá». Khi trổ, các hoa bên dÆ°á»›i dá»… phát triển và nở trÆ°á»›c, rồi các hoa bên trên nở dần lên. Thá»i gian từ khi xuất hiện mầm hoa đến khi hoa nở khoảng 47 - 58 ngày (trung bình 52 ngày). Thông thÆ°á»ng, má»—i chùm hoa trổ khoảng 6 ngày thì xong. Hoa bắt đầu nở khoảng 3 giá» chiá»u và nở hoàn toàn lúc l giá» trÆ°a hôm sau. Thá»i Ä‘iểm thụ phấn từ 8 giá» sáng đến 5 giá» chiá»u, nhÆ°ng thÆ°á»ng nhất lúc 10 - 11g30. Hoa bất thụ có màu nâu và rụng sau 7 ngày.
Ở má»™t số giống xa - bô (nhÆ° xa - bô xiêm), do nuốm nháºn phấn trá»… nên hoa thÆ°á»ng phải nháºn phấn từ các hoa khác (trên cùng hay khác cây), phấn lại có tá»· lệ bất thụ cao trên cùng giống nên phải trồng xen vá»›i các giống khác (thÆ°á»ng là giống địa phÆ°Æ¡ng) để cung cấp thêm phấn, giúp tăng tá»· lệ Ä‘áºu trái.
3. Trái
Từ 2 tuần sau khi thụ phấn, bầu noãn Ä‘ã phát triển thánh dạng trái. Trái chín 4 - 6 tháng sau khi trổ, tùy giống và Ä‘iá»u kiện canh tác. Tại vùng đồng bằng sông Cá»u Long, xa - bô ra hoa từ tháng 5 - 11 dl (táºp trung vào tháng 7 - 9 dl) và mùa trái chín từ tháng 01 - 5 dl.
Trái xa - bô hình cầu hay hÆ¡i dài, kích thÆ°á»›c thay đổi tùy giống (dài 3,0 - 9,5 cm, Ä‘Æ°á»ng kính 3 - 8 cm, nặng 50 - 250 g), màu Ä‘á» mốc hay vàng nâu khi chín. Má»™t vài giống cho trái nặng đến 700 g.
Vá» trái má»ng, được bao phủ bởi má»™t lá»›p phấn nâu, lá»›p này bị tróc loang lổ khi hái chín. Thịt trái có màu vàng đến nâu Ä‘á», má»m, má»ng nÆ°á»›c, thÆ¡m ngon, ngá»t, sá»› thịt mịn hay thô (cát) tùy giống. Trái non chứa nhiá»u mủ trắng, lượng mủ này giảm dần khi trái già. Trái có 0 - 10 há»™t (thÆ°á»ng từ 1 - 4). Há»™t dẹp, màu nâu sẫm hay Ä‘en bóng, có ngạnh bén vá»›i vá» cứng dày 0,6 - 1,5 mm.
III. NHU CẦU SINH THÁI
Xa - bô cần loại đất màu mỡ, dá»… thoát nÆ°á»›c. Tốt nhất là đất thịt pha cát, xốp và thoát thủy tốt. Äất ngáºp nÆ°á»›c làm cây cháºm phát triển, nhất là ở giai Ä‘oạn cây con. Dù có thể má»c được ở cao Ä‘á»™ đến 2.500 m, xa - bô chỉ má»c tốt ở Ä‘á»™ cao dÆ°á»›i 1.500 m. Cây chịu khí háºu khô và hÆ¡i ẩm vá»›i mÆ°a phân bố Ä‘á»u. ở những vùng có mùa khô kéo dài, cây con cần được tÆ°á»›i thÆ°á»ng xuyên. Các vùng khô cây thÆ°á»ng ít bị sâu bệnh phá hại. Cây xa - bô Æ°a nắng, nhÆ°ng cÅ©ng có thể chịu hÆ¡i rợp tốt.
Nhá» nhánh dai và gá»— cứng, xa - bô có thể trồng tại các vùng có gió mạnh hoặc trồng làm cây chắn gió. Cây chịu mặn tốt nên có thể trồng ở các vùng duyên hải. Ở
VI. GIá»NG
Vùng Äồng bằng sông Cá»u Long thÆ°á»ng trồng phổ biến 2 giống xa - bô:
- Xa - bô ta: Cây cao khoảng 10 m, má»c khá»e, ít bị nhiá»…m sâu bệnh, cho nhiá»u trái (trên 2.000 trái/cây/năm), nhÆ°ng trái tròn, nhá» (nặng 50 - 150 g), vị lạt, thịt thô (cát). Do phẩm chất kém nên ít được Æ°a chuá»™ng, diện tích ngày càng giảm đần.
- Xa - bô xiêm (xa - bô lòng mứt, xa - bô Cần ThÆ¡): Cây cao 7 - 10 m sau 10 - 30 năm trồng, tán rá»™ng 6 - l0 m. Lá xanh sẫm và dày hÆ¡n xa - bô ta. Cây cho năng suất 50 - 200 kg trái/cây/năm tùy Ä‘iá»u kiện chăm sóc. Trái to, nặng 150 - 300 g, dài 7 - 10 cm, Ä‘Æ°á»ng kính 4,5 - 6,0 cm, thịt mịn, thÆ¡m, ngá»t, rất hợp thị hiếu ngÆ°á»i tiêu dùng. Trồng tốt, Xa - bô xiêm có thể cho năng suất 20 - 40 t/ha (vá»›i máºt Ä‘á»™ 150 - 200 cây/ha trên đất có mÆ°Æ¡ng liếp của Äồng bằng sông Cá»u Long). Giống này có 2 dòng ruá»™t (thịt) tím và ruá»™t hồng thÆ°á»ng được trồng ở Äồng bằng sông Cá»u Long. Giống này cho tá»· lệ hoa rụng khá cao nên cần trồng xen thêm trong vÆ°á»n má»™t ít cây xa - bô ta (có nhiá»u phấn) để tăng thêm khả năng Ä‘áºu trái của giống.
Ngoài 2 giống trên còn có loại xa - bô dây (trứng ngá»—ng) của vùng Sóc Trăng (trái to 200 - 300 g, thịt hÆ¡i nhão), xa - bô dây Bến tre (trái to, 400 - 600 g, thịt mịn), xa - bô vá» xanh (thịt mịn, ngá»t), và xa - bô rừng (trái nhá», phẩm chất kém).
V. NHÂN GIá»NG XA - BÔ
1. Ương há»™t: Chỉ dùng làm gốc tháp vì cây trồng há»™t cháºm cho trái và không giữ được tính tốt của cây mẹ.
a. Chá»n và xá» lý há»™t: Há»™t lấy từ trái chín tốt và rá»a sạch, (không nên chá»n hạt ở các trái thối vì tá»· lệ nảy mầm kém). Há»™t được hong khô và nên tồn trữ khoảng 1 tháng trÆ°á»›c khi gieo để há»™t nẩy mầm tốt hÆ¡n, Khi gieo, nên dáºp nứt vá» há»™t (tránh làm tá» Ä‘iệp bị thÆ°Æ¡ng) để giúp tăng tá»· lệ nảy mầm và rút ngắn thá»i gian má»c mầm. Há»™t gieo trên liếp Æ°Æ¡ng pha cắt vá»›i khoảng cách 2 cm, sâu 1 cm. Há»™t sẽ lên mầm khoảng 30 ngày sau khi gieo (tùy giống).
b. Chăm sóc liếp Æ°Æ¡ng: Cây có 2 lá tháºt được cấy sang bầu đất. Không nên cấy trá»… hÆ¡n vì cây sẽ cháºm hồi phục. Äất làm bầu là đất thịt pha cát hay pha sét trá»™n vá»›i phân hữu cÆ¡, xốp để dá»… thoát nÆ°á»›c. Cây con vừa cấy nên được tÆ°á»›i thÆ°á»ng xuyên và che mát để mau phục hồi, sau Ä‘ó giảm che dần.
Sau 15 tháng cây cao khoảng 12 cm, cần bón thêm phân đạm cách 3 - 4 tháng để cây mau phát triển. Cây con có thể sá» dụng làm gốc tháp sau 2 - 3 năm tuổi, tùy cách tháp.
2. Nhân giống vô tính; Hai phÆ°Æ¡ng pháp thÆ°á»ng được áp dụng nhất cho xa - bô là chiết và tháp. PhÆ°Æ¡ng pháp giâm cành ít được áp dụng vì thÆ°á»ng cho hiệu quả kém.
a. Chiết cành: Là phÆ°Æ¡ng pháp phổ biến nhất trên xa - bô, nhÆ°ng có nhược Ä‘iểm là hệ số nhân giống không cao. Váºt liệu chiết thÆ°á»ng là rá»… lục bình, rá»… gùa, giẻ dừa, rÆ¡m (trá»™n đất sình) hay tro trấu … Rá»… gùa, tro trấu và xÆ¡ dừa (loại mịn) là váºt liệu chiết thích hợp trong mùa mÆ°a nhá» lâu mục và không quá ẩm.
Khi chiết, nên chá»n nhánh cho trái khá»e, không quá già, Ä‘Æ°á»ng kính 1,5 - 3,0 cm. Nhánh tốt và chiết Ä‘úng phÆ°Æ¡ng pháp sẽ cho rá»… tốt sau 4 - 6 tháng. Mùa chiết thÆ°á»ng bắt đầu từ tháng 12 dl và có thể kéo dài quanh năm, nhÆ°ng tốt nhất là chiết đầu mùa khô để kịp trồng trong mùa mÆ°a.
Sau khi chá»n nhánh, dùng dao bén khắc khoanh bá» lá»›p vá» thân má»™t Ä‘oạn dài - 5 cm, để ráo trong 7 - 15 ngày, sau Ä‘ó bó váºt liệu Ä‘ã nhúng ẩm và dùng bao ny lông bao lại. Má»™t số nông dân còn dùng dao rạch bên trên vết khắc 2 - 4 Ä‘Æ°á»ng ngắn (thẳng góc vá»›i vết cắt) để giúp rá»… mau phát triển. Cách 1 tháng/lần quan sát bầu chiết và thêm nÆ°á»›c để đủ ẩm (có thể dùng ống chích để bÆ¡m nÆ°á»›c vào bầu), rắc thuốc sát trùng hạt (Basudin, Furadan, …) nếu có kiến phá hoại (nhất là trong mùa mÆ°a).
Cành chiết được cắt khi rá»… má»c nhiá»u, phân nhánh, rá»… Ä‘âm ra khá»i bầu và Ä‘ã trở màu vàng nâu. Dùng cÆ°a, dao hay kéo cắt cành (scecateur) cắt khoảng 3 - 5 cm bên dÆ°á»›i cành. Nhánh chiết được giâm trên liếp giâm hoặc trong bầu đất,bá»™i tre, có cây chống đỡ gió, cắt bá»›t má»™t phần lá non, để nÆ¡i mát và Ä‘em dần ra nắng đến khi có Ä‘á»t non má»›i bứng Ä‘em trồng. Tá»· lệ thành công khoảng 60%. Äể cành chiết mau ra rá»…, sau khi khắc có thể xá» lý vá»›i chất Ä‘iá»u hòa sinh trưởng NAA hay IBA, tốt nhất là khi phối hợp IBA + NAA.
b. Tháp: Ít thông dụng ở Việt nam, nhÆ°ng rất phổ biến tại Philippines. Có 3 kiểu tháp trên xa - bô: tháp cành, ghép, áp nhánh và tháp mắt, trong Ä‘ó tháp mắt là phÆ°Æ¡ng pháp kém hiệu quả nhất.
Tháp cành (cleft, grafting): Chá»n gốc tháp Ä‘ã có 1 - 2 tuổi, Ä‘Æ°á»ng kính thân hÆ¡n 1 cm. Chá»n nhánh non cho trái khá»e, có mầm Ä‘ang phát triển, Ä‘Æ°á»ng kính tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i gốc tháp để làm cành tháp. Cành tháp được khắc vá» vào 2 - 3 tháng trÆ°á»›c để dá»± trữ chất khô, sau Ä‘ó phải lảy bá» toàn bá»™ lá vào l tuần trÆ°á»›c khi thắp. Khi tháp, cắt lấy cành tháp má»™t Ä‘oạn dài 8 - 12 cm (từ ngá»n), vạt xéo đầu và nhét vào vết cắt ở đầu gốc tháp (Ä‘ã cắt ngá»n) nhÆ° thông thÆ°á»ng. Cành tháp sống sẽ Ä‘âm chồi má»›i sau 30 ngày, sẵn sàng để Ä‘em trồng sau 3 - 4 tháng và cây cho trái sau 15 năm.
Nêu tháp vào các tháng khí háºu mát (10 - 01 dl) để có thể cho tá»· lệ cây sống cao (80 - 90%).
Tháp áp (inarching): Chá»n gốc và nhánh tháp có Ä‘Æ°á»ng kính hÆ¡n l cm, tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng nhau. Nhánh tháp và gốc được vạt má»™t phần thân, buá»™c áp vào nhau và cắt sau 3 - 4 tháng. PhÆ°Æ¡ng pháp này có thể áp dụng quanh năm và cho tá»· lệ thành công cao (có thể đến 95 - 100%). Cây tháp ra hoa sau 2 năm.
Giâm cành: Thành công rất thấp dù Ä‘ã xá» lý vá»›i chất Ä‘iá»u hòa sinh trưởng, vì gá»— xa - bô cứng và chứa nhiá»u nhá»±a. Chá»n các cành non (dài 15 cm từ ngá»n) Ä‘em nhúng cháºm trong dung dịch IAA, NAA hay IBA. Nhúng cháºm 24 giá» trong 100 ppm IBA cho hiệu quả cao hÆ¡n nhúng nhanh. Tá»· lệ thành công còn tùy thuá»™c giống. Có thể khắc vá» cành giâm 3 tuần trÆ°á»›c khi cắt cÅ©ng giúp tăng thêm tá»· lệ ra rá»… của cành.
VI. KỸ THUẬT CANH TÁC XA - BÔ
1. Sá»a soạn đất trồng
Äào lá»— rá»™ng 60 cm, sâu 50 cm vừa đủ đặt cây con. Trồng diện tích lá»›n cần cày xá»›i kỹ, sâu để đất tÆ¡i xốp và thoáng. Vùng đồng bằng sông Cá»u Long có đất thấp nên cần lên liếp (rá»™ng 6 - 8 m); cây trồng thành hàng Ä‘Æ¡n trên mô (cao 40 cm, rá»™ng 1,0 m), Ä‘ào lá»— nhá» Ä‘Æ°á»ng kính 40 cm ở giữa mặt mô để đặt cây con.
2. Khoảng cách trồng
Tùy giống và Ä‘iá»u kiện đất Ä‘ai. Các giống có tán xòe nên trồng vá»›i khoảng cách 12 - 14 m má»—i cạnh; các giống tán đứng chỉ cần trồng cách nhau 7 - 9 m. Giống xa - bô xiêm cho tán gá»n 6 - 8 m nên có thể trồng khoảng cách giữa hàng 7 - 8 m (kể cả mÆ°Æ¡ng) và trên hàng 6 m. Nếu trồng 2 - 3 hàng trên liếp, có thể trồng kiểu nanh sấu hay chữ ngÅ© vá»›i khoảng cách 7 m.
Khi trồng nên lá»™t bá» vá» bầu đất và cắt bá»›t má»™t phần lá để giảm bá»›t bốc thoát hÆ¡i nÆ°á»›c. Cần chuẩn bị hố trồng 1 - 2 tháng trÆ°á»›c vá»›i đất trá»™n phân chuồng và tro trấu. Sau khi trồng cần nén đất và tÆ°á»›i đẫm để giảm các lá»— hổng lá»›n trong đất. Cây con trồng xong cần được che mát để ít bị mất nÆ°á»›c. Mùa trồng cây con tốt nhất là Ä‘âu mùa mÆ°a. Cây con trồng từ nhánh chiết thÆ°á»ng được trồng nghiêng để cho nhiá»u tược và mau có trái.
Trong các năm đầu, cây còn nhá», có thể trồng xen các cây há» Ä‘áºu để phủ đất, giảm cá» dại và giúp đất thêm màu mỡ. CÅ©ng có thể xen chuối, Ä‘u đủ, khóm, mãng cầu... cần loại bá» các cây xen khi xa - bô gần giao tán.
3. TÆ°á»›i và tiêu nÆ°á»›c
Trong 3 năm đầu, cây con cần được cung cấp nÆ°á»›c đầy đủ nhất là trong mùa khô. ThÆ°á»ng phải tÆ°á»›i khoảng 2 ngày/lần, tối thiểu cÅ©ng 2 lần/tuân. Số lần tÆ°á»›i có thể giảm dần theo mức Ä‘á»™ trưởng thành của cây, nhÆ°ng tối thiểu cÅ©ng phải 1 - 2 lần trong mùa khô. Các vùng đất cao ở miá»n Äông hoặc vùng triá»n núi ở An Giang khó cung cấp nÆ°á»›c trong mùa khô có thể đặt cây sâu 0,4 - 0,5 m so mặt đất để rá»… ăn sâu, dá»… tìm nÆ°á»›c.
Trong mùa mÆ°a, cần chú ý thoát nÆ°á»›c vì ngáºp nÆ°á»›c dá»… làm giảm năng suất và phẩm chất trái.
4. Bón phân
Nhiá»u nông dân ít quan tâm bón phân cho xa - bô, do Ä‘ó cây cho ít trái, trái nhá» làm năng suất thấp.
Các kết quả Ä‘iá»u tra vá» kỹ thuáºt canh tác xa - bô tại đồng bằng sông Cá»u Long của Äại há»c Cần ThÆ¡ cho thấy để đạt năng suất cao (20 - 40 t/ha), ngoài yếu tố máºt Ä‘á»™, có thể bón phân cho xa - bô nhÆ° sau:
- Trong thá»i kỳ cây tÆ¡ đến khi bắt đầu cho trái (năm I đến III): Tăng dần lượng phân má»—i năm từ 50 - 150 g Urea + 50 - 150 g DAP (18 - 46 - 0) và 30 - 100 g KCl má»—i cây/năm. Lượng phân này được chia 3 - 5 lần bón cách nhau 2 - 4 tháng.
- Trong thá»i kỳ cây trưởng thành: Lượng phân bón gia tăng đến khi cây được 10 tuổi và sau Ä‘ó ổn định hằng năm. Lượng phân bón từ 0,5 - 2,0 kg Urea + 0,5 - 1,5 kg DAP và 0,3 - 0,5 kg KCl cho má»—i gốc/năm (hoặc l,5 - 4,5 kg phân 16-16-8 má»—i cây/năm). Lượng phân này được chia 2 - 4 lần bón vào các tháng 2 - 5 - 7 - 10 dl.
Phân được bón bằng cách Ä‘ào từng lá»— nhá» hoặc Ä‘ào thành rãnh 1/2 vòng hoặc từng lá»— nhá» quanh tán lá, rải phân và lấp đất lại. Lần bón sau sẽ bón ở 1/2 vòng quanh tán còn lại. Riêng cây con có thể hòa nÆ°á»›c để tÆ°á»›i (nồng Ä‘á»™ 0,5%).
5. Cắt tỉa
Cây xa - bô tÆ¡ cho tán dày và Ä‘á»u nên không cần cắt tỉa nhiá»u, chỉ cân cắt bá» các nhánh thấp xòa trên mặt đất và cắt bá» ngá»n cành tược (má»c thẳng đứng) là đủ. Äối vá»›i cây lá»›n chỉ cần xén bá» những cành yếu á»›t hoặc bị sâu bệnh phá hại. Khi cây quá già, cho trái nhá» có thể tỉa, cÆ°a bá» các nhánh già, xấu để cây cho nhiá»u nhánh má»›i, khá»e và cho trái to. Tỉa nhánh thÆ°á»ng được tiến hành sau khi thu hoạch, vào cuối mùa khô (4 - 5 dl).
VII. CÔN TRÙNG PHÁ HẠI
Cây Xa - bô có thể bị má»™t số côn trùng phá hại:
1. Sâu đục bông (Fustalodes anthiuora, Clarke; Lepidoptera). Thành trùng là bÆ°á»›m nâu nhá», cánh căng ngang 1,2 cm. BÆ°á»›m đẻ trứng vào Ä‘êm trên hoa sắp nở. Sâu non nở ra ăn cánh hoa và cắn phá bầu noãn làm giảm số trái thụ và giảm năng suất. Sâu màu nâu Ä‘á», dài 0,6 cm, nhá»™ng màu nâu sẫm. Vòng Ä‘á»i gồm: Trứng (2 - 5 ngày) - Sâu (11 ngày) - Nhá»™ng (5 ngày) và bÆ°á»›m. Sâu có thể bị diệt bằng má»™t số loài thiên địch. Có thể xịt các loại thuốc thông dụng (Azodrin 10DD, Monitor 50ND, 0,2% chế phẩm) xịt vào trÆ°á»›c khi hoa nở.
2. Sâu đục trái (Alophia sp., Pyralidae, Lepidoptera): Sâu bắt đầu đục phá lúc trái đạt 1 cm đến sắp thu hoạch. Từ trái bị đục, sâu có thể di chuyển sang các trái lân cáºn trên cùng nhánh để phá hại. Äối tượng rất quan trá»ng trên xa - bô vì có thể làm thất thu 30% năng suất và làm 60% số trái không có giá trị thÆ°Æ¡ng phẩm.
Thành trùng là bÆ°á»›m nâu, sải cánh 2,5 cm. Sâu màu hồng, thân có nhiá»u chấm Ä‘en, dài tối Ä‘a 3 cm, hóa nhá»™ng (màu nâu sẫm) bên trong trái. ThÆ°á»ng gây hại từ tháng 12 - 3 dl tại ÄBSCL.
Phòng trị bằng cách hái bá» và thiêu hủy tất cả trái bị sâu mùa trÆ°á»›c còn sót lại để không lây lan mùa sau. Xịt các loại thuốc lÆ°u dẫn (Azodrin, Monitor, Basudin...) cách 2 tuần từ khi Ä‘Æ°á»ng kính trái được 1 cm đến 2 tuần trÆ°á»›c khi hái. CÅ©ng có thể nuôi kiến hôi để diệt sâu (nhÆ°ng cần Ä‘á» phòng vì kiến hôi thÆ°á»ng nuôi rệp sáp để hút máºt).
3. Ruồi đục trái (Dacus dorsalis Hendel)
Tấn công trái chín. Ruồi có kích thÆ°á»›c gấp 2 ruồi nhà (dài 1 cm), màu nâu nhạt, có nhiá»u đốm vàng cam ở đầu và lÆ°ng, cánh trong suốt và có viá»n nâu ở mặt ngoài. Ruồi cái đẻ trứng ở bá» mặt trái, giòi nở ra đục vào trong tạo thành chấm Ä‘en có quầng trên vá» trái. Dòi đục phá bên trong làm trái thối, sau Ä‘ó nó chui ra, rÆ¡i xuống đất và hóa nhá»™ng trong vá» kén màu nâu sẫm. Ruồi cÅ©ng tấn công cam, quýt, ổi, táo, dầu, chuối, vú sữa, chôm chôm, xoài, Ä‘u đủ và gây thiệt hại Ä‘áng kể.
Phòng trị bằng cách thu hoạch trái khi vừa chín. Dùng bã mồi (khóm, nÆ°á»›c tÆ°Æ¡ng, dấm Ä‘Æ°á»ng, thân và lá cây é tía Ä‘áºp dáºp) hay chất dẫn dụ (Methyl eugenol) trá»™n thuốc để diệt ruồi. Xông hÆ¡i kho vá»±a tồn trữ vá»›i Methyl bromide để trị giòi.
4. BỠđục cành (Niphonoclea albata Newm; Coleoptera)
Thành trùng là bá» cánh cứng màu nâu, có đốm xám, dài 2 cm cắn phá vá» thân và đẻ trứng từ nÆ¡i gần ngá»n cành (cách ngá»n 40 cm) trở xuống thân. ấu trùng (sùng) màu trắng, không chân, dài 1,8 cm, đục phá và hóa nhá»™ng bên trong. Sùng cÅ©ng gây hại trên xoài, ổi, dâu, chôm chôm và hoa hồng. Sùng thÆ°á»ng phá hại nặng vào đầu mùa khô, hiện diện trên Ä‘a số vÆ°á»n xa - bô ở ÄBSCL.
5. Nhóm chích hút: Gồm có:
a. Rệp dính (Coccus viridis) và rầy má»m (Aphis sp.):
Tấn công mặt dÆ°á»›i lá non để chích hút nhá»±a, tiết ra chất Ä‘Æ°á»ng gây nấm bồ hóng làm giảm quang hợp của lá. Loài rệp dính cÅ©ng gây hại trên cam quýt, ổi và vú sữa. Dùng các loại thuốc Hosthathion, Bassa, Bi - 58, Dimecron... để trị. Tỉa bá» và thiêu hủy các nhánh bị thiệt hại nặng.
b. Rệp sáp (Ferrisia virgata): Tấn công lá và trái làm lá rụng, trái nhá» và giảm phẩm chất. Rệp dài 0,3 cm, mình bao phủ bởi lá»›p sáp trắng, Ä‘uôi có 2 ống sáp dài. Con Ä‘á»±c trưởng thành có cánh, thÆ°á»ng nhá» và ít thấy. CÅ©ng gây hại trên mãng cầu ta (na), bÆ¡, chuối, ổi và Ä‘u đủ. Phòng trị nhÆ° loại trên.
VIII. BỆNH HẠI XA - BÔ
1. Bệnh đốm rong (nấm Cephaleume canescens). Tấn công thân và nhánh. Nấm bệnh tạo thành các đốm vàng hay xám xanh, loang lổ trên thân và nhánh lá»›n. Bệnh chỉ làm cây mất sức, nhÆ°ng có thể tạo Ä‘iá»u kiện cho các loại bệnh khác tấn công. Phòng trị bằng cách xịt các loại thuốc gốc đồng (há»—n hợp Bordeaux, Oxyd chlorure đồng, Copper Zinc...). Có thể dùng vôi quét tÆ°á»ng phết lên gốc thân để ngừa.
2. Bệnh đốm lá (nấm Phaeophleospora indica). Nấm bệnh tấn công lá và trái. Trị bằng cách phun Copper Zinc (0,3% chế phẩm), Mancozeb (0,25% chế phẩm)...
IX. THU HOẠCH VÀ Tá»’N TRá»®
Trồng bằng há»™t, xa - bô cho trái sau 6 - 10 năm trồng. Trồng từ nhánh chiết, đặc biệt vá»›i các nhánh lá»›n, cây có thể cho trái sau 1 năm, nhÆ°ng thÆ°á»ng cho trái sau 3 - 5 năm. Trồng từ cây tháp sẽ cho trái sau 5 - 6 năm.
Năng suất xa - bô tiếp tục tăng từ khi cho trái đến 30 năm sau. ở tuổi ổn định, l cây có thể cho đến 2.000 - 3.000 trái/năm.
Trái sắp chín có vá» chuyển sang màu nâu (sau khi Ä‘ã chà tróc lá»›p phấn bao) trong lúc trái non có vá» xanh (nên quan sát phía vá» trái không bị phÆ¡i ra nắng). Äể tiêu thụ trong gia Ä‘ình hay chuyên chở gần, nên thu hoạch khi trái vừa chín tá»›i (hái còn rất ít hay không có mủ chảy ra). Hái lúc này trái chín sau 1 - 3 ngày. Chuyên chở xa cần hái hÆ¡i sá»›m hÆ¡n.
Vì trái ra hoa và chín không táºp trung, cần lá»±a và hái trái thành từng đợt cách 1 - 2 tuần/lần bằng lồng hay leo hái. Không nên hái trá»… vì trái chín rụng dá»… bị dáºp, dá»… bị ruồi đục trái, chim (trao trảo), chuá»™t, sóc, nhện, dÆ¡i... phá hại.
Tại ÄBSCL, trái thu hoạch xong (còn cứng) thÆ°á»ng được nông dân Ä‘em dú (rấm hái) trÆ°á»›c khi bán. Trái thu xong được phân loại (đối vá»›i xa - bô xiêm): CÆ¡i (nặng 250 - 300 g/hái), trung (120 - 150 g/trái) và nhá» (50 - 80 g/trái). Sau Ä‘ó chà rá»a sạch lá»›p phấn (da cám) còn bao quanh trái, để ráo qua má»™t Ä‘êm và phÆ¡i nắng má»™t buổi (4 giá») vào sáng hôm sau. Trái sau Ä‘ó được chất thành lá»›p dày khoảng 1 m trong các lu lá»›n (mái đầm) có lót lá chuối khô để dú khí Ä‘á (đất Ä‘èn). Lượng khí Ä‘á cần thiết để dú 1.000 kg trái Æ°á»›c lượng khoảng 100 - 120 g. Thá»i gian dú là 24 g (nếu phải váºn chuyển xa) hoặc 36 g (nếu tiêu thụ gần) là đủ.
Trái già thu hoạch còn được ngâm trong nÆ°á»›c vôi và Ä‘em phÆ¡i nắng ăn rất ngá»t và dòn.
Trái xa - bô chín có thể tồn trữ ở nhiệt Ä‘á»™ bình thÆ°á»ng trong phòng trong 2 - 3 ngày. Nhiệt Ä‘á»™ lạnh 00C có thể trữ 2 tuần. Trái già chÆ°a dú có thể giữ được 17 ngày ở nhiệt Ä‘á»™ 150C, nhÆ°ng cần tháºn trá»ng vì trữ ở nhiệt Ä‘á»™ thấp hÆ¡n làm trái khó dú chín sau Ä‘ó.
Trồng xa - bô lấy nhá»±a (latex) thÆ°á»ng thu hoạch khoảng 14 - 15 kg nhá»±a cây/năm. Cách lấy nhá»±a tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° lấy mủ cao su, nhÆ°ng chỉ nên khai thác 3 năm/lần và thÆ°á»ng là trên cây rừng. Nhá»±a thô sau khi sÆ¡ chế thành gôm (gum) (còn 25 - 40%) chứa 40% resin được dùng Ä‘iá»u chế “chewing gum” (gôm các khâu rá»a, sấy khô và trá»™n mùi + dầu). Hiện nay nhá»±a xa - bô cÅ©ng Ä‘ang được thay thế dần bằng nhá»±a tổng hợp nên thị trÆ°á»ng này cÅ©ng giảm Ä‘i.
Số lần xem trang: :2489
Nhập ngày: 28-01-2010
Điều chỉnh lần cuối: